Any longer-term consequences of the current pandemic are only a matter of speculation for now. As in many areas of life, such speculations on its political and social impact were plenty. Among the commonplaces, one heard a lot of strengthening of authoritarian-minded leaders, eager to consolidate their power in increasingly closed nation-states. This would be, at least, a frequently repeated forecast for Eastern Europe, also known as Central Europe or, more fancifully, Intermarium. And as Central/Eastern European leaders are confronted with such great expectations, it is tempting to verify empirically to what extent they (or rather – their public personae) stand up to these hopes.

To see it, I decided to collect Twitter activity of the most prominent local politicians they produced until recently during the COVID19 outbreak. The political scene was represented by the PMs, with the exception of Serbia, where, despite his scarce constitutional prerogatives, the role of the President Aleksandar Vučić seems to be so prominent that it may be more interesting to examine his discourse instead of a pretty much figurehead PM Ana Brnabić. Consequently, the corpus consisted of the tweets of Mateusz Morawiecki (Poland, ECR), Sebastian Kurz (Austria, EPP), Aleksandar Vučić (Serbia, EPP), and Andrej Plenković (Croatia, EPP), published between 2020-02-20 and 2020-04-15. At a first glance, we can discover certain differences both in the tweeting strategies of the discussed politicians (which are of lesser importance to us now), and in the topics they covered.

A twofold division becomes apparent in our corpus: Kurz and Plenković are more active on Twitter, and the accounts of Morawiecki and Vučić seem to be more neglected. Obviously, we could go along the stereotypes and explain the smaller activity of Morawiecki and Vučić with imperialist stereotypes, stressing more Western credentials of Plenković and Kurz. However, Vučić’s relative absence on Twitter is especially curious, given laborious efforts of his bots on this social network.

Keeping in mind differences in their social media aptitude, all the leaders focus on the coronavirus pandemics in the hashatgs they use. The more frequent Twitter users have to share their attention onto other topics they find significant. This is especially visible in the case of Andrej Plenković, who mentioned his own platform inside the ruling national right-wing Croatian Democratic Union (Croat./Serb. Hrvatska demokratska zajednica – HDZ) more times than the COVID19 disease. But also Austrian Chancellor Sebastian Kurz took the occasion to congratulate on the International Women’s Day, while Polish PM Mateusz Morawiecki mentioned the Visegrad Group (Poland, Czech Republic, Slovakia, Hungary), although in the context of the pandemic.

Keyword analysis

The hashtags most frequently used by the Central European leaders are of a surprisingly little informative value. To grasp with numbers what the politicians would like to convey – and, what is way more interesting, what they would like not to convey, but they do it anyway – we have to make use of keywords. In an everyday parlance, it’s rather an ambiguous notion. In corpus linguistics, a keyword is a word selected by a  statistical algorithm (e.g. log-likelihood), which is too complicated to be discussed here in any detail. Briefly speaking, it takes another collection of texts as a reference point. With respect to this point, the algorithm checks whether potential keywords occur in our analysed text corpus more frequently than they would by pure chance. If they do, they are ascribed higher ‘keyness’ values.

As a reference for keyword selection, articles published between 2019-11-01 and 2019-12-31 (i.e. before the pandemic outbreak) in popular local dailies were used. For Poland, it was Gazeta Wyborcza, for Serbia – Politika, for Austria – Kurier, for Croatia – Večernji list.

The keywords of the Morawiecki and Vučić’s tweets are indeed somehow boring. On the other hand, there is more to them than one would expect at the first sight. Much was said that thankfulness is cheap for the ruling, so they thank the public servants a lot (for their ‘devotion’, for their ‘courage’), but less eager are they to value their labour materially, especially when it comes to non-middle class professions.

There are two points which would be interesting to investigate in more depth at Morawiecki. Firstly, ‘unity’, secondly – his ‘ambiton’ and ‘aspirations’. Well, the ‘unity’ brings us at least once explicitly to the concept of a nation as an integral, organic being, and if that were not enough, in a context of continuity with a controversial event:

10 lat od katastrofy smoleńskiej. To moment, w którym czas się zatrzymał. Tamten krzyk dzwoni wciąż głośno w uszach. Przeżywaliśmy narodową tragedię jako wspólnota. Dziś, w innych okolicznościach, też potrzebujemy jedności. Cześć pamięci ofiar Katynia i tragedii smoleńskiej.

‘10 years from the Smoleńsk catastrophe. It is a moment when the time stopped. That yell still loudly rings. We experienced a national tragedy as a community. Today, in different circumstances, we also need unity. Honour to the victims of Katyńs and the Smoleńsk tragedy.’

A problematic point in this message is the ‘yell’. It evokes an image of a 2010 Smoleńsk catastrophe as intentional killing, shared by hardcore supporters of the ruling Law and Justice party, an image surely not uniting a polarised landscape of the Polish political audience.

Now, ‘ambition’ and ‘aspiration’ turn out to be at the margin of the pandemic discourse:

Dyskusja o budżecie to dyskusja o prawdziwych aspiracjach UE. Grupa przyjaciół spójnosci to kilkanaście krajów. To Grupa Ambitnej Europy. Europy, która musi stawiać sobie ambitne cele w kontekście globalnej konkurencji i lokalnych wyzwań. Analizujemy nowe propozycje KE.

‘Discussion about the budget is a discussion about real aspirations of the EU. A group of friends of cohesion is constituted by a dozen of countries. It is a Group of Ambitious Europe. Europe that has to set itself ambitious goals in the context of global competition and local challenges. We analyse new proposals of the European Commission.’

In fact, the problems Morawiecki is talking here about are at the margins of any political discourse, regretfully. As Ambitious Europe, the Polish PM is trying to label a group of countries from the Eastern and Southern European Union – self-named Friends of Cohesion, somehow recalling factions of the good old days of the French Revolution – trying to pursue a common tactic in negotiating the capital distribution inside the Union. However limited and belated it would be, it is pleasant to see co-operation between the East and the South, especially in the context of the margins of the Kurz’s discourse.

The Serbian president Aleksandar Vučić is even less active on Twitter than Morawiecki. Nevertheless, there is more to see in his keywords than expressions of gratitude towards the medical staff. When a political leader talks of ‘friendship’, more often than not, it is a friendship between governments. It is no different here. ‘American-Israeli Public Affairs Committee’ is rather unimportant here, it is the ‘Chinese’ which play a significant role in the Vučić’s pandemic tweeting. Besides, we have seemingly innocent keywords, such as značajan ‘significant’ or pomoć ‘help’. Interestingly, a ‘significant help’ in one tweet was offered by Russia, in another by Serbia to Bosnian Serb federal entity, Republic of Srpska, led by increasingly authoritarian- and nationalist-oriented Milorad Dodik. Of course, this Vučić’s gesturing was already noticed by experts on the region and is interpreted as a possible exertion on the EU.

Sometimes, it is the very structure of a language that reveals facts about a discourse that otherwise would be missed. It is the case with the Sebastian Kurz’s tweets. At the first place of keyword rank list (ignoring the punctuation and lemmatisation errors generated by URLs), we find a personal pronoun wir ‘we’. In many cases, it is unclear who is the ‘we’ – whether it is Kurz’s pluralis maiestatis, or if he uses an exclusive we to denote his government, or, not that rarely, whether he employs an inclusive we to speak in the name of the whole nation. If the latter fits – and it seems to be so in many cases – it explains the high position of such keywords as ‘Austria’ and ‘country’ (as well as, possibly, Vučić’s ‘Serbia’). Under a caring, biopolitical guise, we may sense some sort of retreat to völkisch idea. For caring it is, the pater patriae (ich ‘I’!) paternalistically tries to convey that it is ‘necessary’ to ‘protect’ the ‘country’ and the ‘people’ with the ‘best possible’ ‘measures’.

By the way, interesting phenomena emerge when one investigates the keyword Beitrag ‘contribution’. While a communitarian notion of everybody doing its share for the sake of the common good prevails, we find also a more material understanding of this word:

Ich erwarte harte Verhandlungen zum #EU-Budget in Brüssel. Unser Beitrag darf nicht ins Unermessliche steigen, daher habe ich die Interessen der österreichischen Steuerzahler klar im Blick.

‘I expect hard negotiations on #EUBudget in Brussels. Our contribution cannot rise immeasurably, so I will keep an close eye on the interests of the Austrian tax payers.’

It is quite instructive to see how at the margins of the pandemic-dominated discourse, one can find material conflicts between European core and periphery. As we can remember, at the discursive level Morawiecki for a few times tried to situate Poland sympathising with the European East and South. Obviously, it is reasonable to question how real this solidarity can be, but this is not the point of this text.

Anyways, the Kurz’s manner of speaking stays in some contrast to the keywords of the Plenković’s tweets. Apart from the already mentioned sphere of party politics, his messages try to be meritocratic. While both Kurz and Plenković make use of the goal-means scheme, it is the latter who rarely explicitly evokes political actors, prioritising apparently objectivised economy and a related national currency, wrapping it in a concept of ‘crisis’ management. In this context, we also find an adjective radni ‘working’, most often referring to ‘workplaces’. As a model neoliberal politician, Plenković would be justifying supportive measures directed to entrepreneurs with the interests of workers.

Part-of-speech frequency analysis

Our analysis can be complemented with one more tool, i.e. an insight into a frequency of the parts-of-speech. Keywords mainly originate in nouns, so it may be interesting to see what are the most commonly used adjectives and verbs. The latter denote actions, and for this reason they will convey what public personae of the politicians would gladly see themselves doing. Adjectives, on the other hand, very often provide a more detailed view on the evaluative meanings and values discourse actors try to persuade their audience to.

To disappoint all Polish exceptionalists, Morawiecki’s ‘to thank’ is just reflection of a fact that gratefulness in (official) Polish cannot be expressed more conveniently by a noun. Now, what we are left with, is a whole spectrum of modal verbs, quite explicitly expressing a potential of power (real or imagined, it is not a question here). This is the function of the ‘wants’, ‘cans’, ‘musts’, ‘should’, very often with the ambiguous majestic/governmental/national ‘we’. There are other subtle means to evoke a state of exception, for instance, Plenković’s ‘appeal’ to citizens or Morawiecki’s ‘asking’, both stressing that the rulers are in an exceptional situation. Last but not least, the authority’s face is not severe, it would be infelicitous to resemble an omnipotent fascist state too much, and a coalition with the Greens would be less likely, too. The lesson of a welfare state is learned, so we also come upon ‘support’ ‘offers’.

The adjectives are mostly confirming our previous findings. They offer, however, some new insights in the means of discursive construction of the national unity used by the Slavic-speaking politicians. An abundance of adjectives and pro-drop nature of their languages enabled them to pass unnoticed – until this moment. The relatively position of the adjective srpski ‘Serbian’ in the Vučić tweets is somehow surprising and may prove that he does not treat his Twitter seriously. On the other hand, once again we see that the supportive ‘Chinese’ – tacitly contrasted with the EU – play a significant role.

Morawiecki and Plenković use adjectives ‘Polish’ and, respectively, ‘Croatian’ way more often (as well as nasz ‘our’, in Polish POS-tagging classified as adjective – but this is a relative thing), even if the latter dilutes the ethnic content of the adjectives, from time to time referring to ‘Croatian citizens’. Plenković employs also the adjective nacionalan ‘national’ frequently and while in many cases it is because this word constitutes a part of many institution names, we come upon more explicit examples of appeal for national unity, too:

Borba protiv #COVID19 najveća je kriza od Domovinskog rata. Potrebno nam je jedinstvo, a zdravlje i životi ljudi naš su prvi prioritet. U ovom trenutku čvrsto upravljamo krizom, ali za uspješni ishod potrebna je odgovornost svakog od nas. Ovo su teški dani i ispit zrelosti za <HR flag>.

‘Struggle against #COVID19 is the largest crisis since the Fatherland War. We need unity and the people’s health and lives are our first priorities. In this moment we strongly manage the crisis, but for a succesful result responsibility of each of us is necessary. These are hard days and a test of maturity for <HR flag>.’

Military metaphors referring to diseases are so banalised that we even don’t notice them. However, talking of struggle with a chronic illness one suffers from seems to entail different consequences than a contagious disease, where organised social efforts are necessary to contain it. In the cited case the metaphor is even more concrete and refers to the armed conflict 25 years ago. The war between Croatia and Serbian-dominated Yugoslavia is quite an ambiguous reference. It evokes both a sense of banal, everyday patriotism, fond of defending own country from a nationalist aggressor, but also a violent expulsion of Serbian minority from Croatia and a rise to power of a nationalist right, with its obsession with military.

However, this kind of discourse seems to be clear enough to be immediately recognised and critiqued by the local engaged press. Critique of meritocratic parlance and seemingly mild patrnalistic measures seems to be much more difficult.

At the end, some conclusions…

• Polish PM Mateusz Morawiecki (ECR) and Serbian President Aleksandar Vučić make a smaller use of Twitter, therefore, less conclusions can be drawn from their activity.

• All the politicians in question – Morawiecki, Vučić, Croatian PM Andrej Plenković (EPP), and Austrian Chancellor Sebastian Kurz (EPP) focused very much on the COVID19 pandemic in their tweets.

• Expressions of gratitude for the medical staff were especially characteristic for Morawiecki’s and Vučić’s tweets, which obviously stays in a contrast with precarious realities e.g. nurses are faced with.

• Appeals to national unity were noticeable in the keywords used by Morawiecki. Vučić tended to stress Russian and Chinese support for Serbia.

• From the keywords occurring in the Kurz’s tweets, there emerge an image of a leader identifying with his own country (‚we’ the nation / pluralis maiestatis?) who takes ‚necessary measures’ to ‚protect’ the ‚people’. In fact, he seems to have the most ethno-nationalistically integrist persona of all the analysed politicians!

• Plenković activity is generally more technocratic, paying a lot of attention to the ‚economy’. This would be in line with the victory of a neoliberal wing of the ruling right-wing Croatian Democratic Union over the more nationalistically oriented factions. Obviously, it is a question of the future where such politics will lead, given its contempt for public sector workers – derisively en bloc called uhljebi (Croat./Serb. ‚nepotists’) – and considering very possible aggravation of austerity measures.

... 0 komentarzy

Tegoroczne rozdanie literackich Nagród Nobla wzbudziło nieco kontrowersji. I, rzecz jasna, nie mam tu na myśli reakcji niektórych polskich konserwatystów na wyróżnienie dla Olgi Tokarczuk. Moje skojarzenia z Peterem Handkem były dość blade: protest wobec austriackiej kulturalnej stęchlizny w 1968 i kontrowersje związane ze stosunkiem wobec Serbii Slobodana Miloševicia.

Po doniesieniu o przyznaniu nobla Handkemu w światowych mediach liberalnych pojawił się szereg zarzutów, które zsumować można do tego, że noblista negował zbrodnie wojenne serbskich oddziałów paramilitarnych ze Srebrenicą w 1995 na czele, że udzielał poparcia serbskim zbrodniarzom wojennym i że pierwszą i najbardziej skandaliczną książką, w której wyraził tego rodzaju poglądy, była Zimowa podróż nad rzeki Dunaj, Sawę, Morawę i Drinę albo sprawiedliwość dla Serbii [=Eine winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtigkeit für Serbien, Frankfurt/Main: Suhrkamp 1996, ss. 135], wydana w 1996.

Pewien artykuł w serbskim opozycyjnym tygodniku Vreme o lokalnej recepcji pisarza wytykał uczestnikom debaty publicznej, że, niezależnie od zajmowanego stanowiska, nie zaprzątali sobie głowy czytaniem tekstów autora. Nie czytali zarówno liberałowie, oburzeni stosunkiem Handkego do nacjonalistycznych zbrodniarzy, jak i nacjonaliści czy konserwatyści, zachwyceni, że ktoś podobno jest po ich stronie.

W tym momencie stwierdziłem, że chcę sięgnąć właśnie po tę skandaliczną książkę. Łatwo nie było: polski przekład nie istnieje. Oryginału nie ma w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. W internecie też nie. Sklepy typu Amazon życzą sobie kwot absurdalnych w odniesieniu do stukilkudziesięciostronicowej broszurki. Dzięki bogu zbiory Instytutu Goethego okazały się wystarczająco bogate.

Przeczytałem więc Zimową podróż. Tekst jest eseistyczną relacją z podróży do Serbii, którą Handke odbył w zimie 1995 roku. Składa się z czterech części: rozdziału Przed podróżą [=Vor der Reise], Podróży część pierwsza [=Der Reise erster Teil], Podróży część druga [=Podróży część druga] oraz Epilogu. W pierwszym rozdziale autor opisuje swoje oburzenie obrazami medialnymi dotyczącymi Serbii, jego zdaniem esencjalistycznie przedstawiającymi wszystkich Serbów jako sprawców zbrodni i posługujących się najgorszego rodzaju komunałami i kliszami. Uczucie to stanowi impuls do organizacji podróży, którą Handke odbywa wraz ze swoimi dwoma serbskimi znajomymi.

Podróży część pierwsza zaczyna się pobytem w Belgradzie. Pisarz wykorzystuje tę okazję do obserwacji mieszkańców miasta, uwiecznianych przeważnie w estetyzującej manierze, mającej w sobie coś z modernistyczno-klasycznego spojrzenia twórcy. Program wizyty urozmaica wypad do dzielnicy Zemun nad Dunaj – i chyba tam, gdzie Handke pisze o przyrodzie, tam czyta się go najlepiej. Następnie bohaterowie eseju wzdłuż Dunaju udają się do Smedereva i dalej do wsi Porodin niedaleko rzeki Morawy, rodzinnej wsi jednego ze znajomych narratora. Przy okazji odwiedzają też monaster Studenica, po czym wracają do Belgradu, by spotkać się ze znajomymi serbskiego pisarza Dragana Velikicia. Rozdział zamknięty jest opisem dziwnego momentu, w którym pewna osoba z towarzystwa znajdującego się na spotkaniu dramatycznie wskazuje na problematyczne kwestie polityczne związane z uwikłaniem Serbii w agresywną politykę w Bośni. Na wypowiedź tę narrator reaguje obojętnością, tak jakby celem jego podróży było zrozumienie czegoś od tego zupełnie oddzielnego (zdradzając założenie, że takie oddzielenie jest możliwe).

Podróży część druga opowiada o wyprawie do miasta Bajina, położonego nieopodal rzeki Driny i granicy z Bośnią. Handke obserwuje po drodze, jak Serbowie radzą sobie z kryzysem ekonomicznym i sankcjami. Znowu jest to spojrzenie w dużej mierze estetyzujące, jeżeli nie romantyzujące i esencjalizujące wyobrażony charakter narodowy. I znowu opisy zimowych spacerów nad Drinę ku granicy z Bośnią są chyba najlepszym momentem tekstu, mimo że świadomość tego, co działo się po drugiej stronie granicy, budzi w trakcie lektury pewien niepokój. Rozdział zamykają wreszcie rozważania pisarza o odrodzeniu nacjonalizmu w niepodległej Słowenii, które zdradzają schemat, który stosował Handke, by zrozumieć lata 90. na Bałkanach: wielonarodowa Jugosławia jako wyjątkowy i pociągający fenomen jest kontrastowana z małostkowymi państwami narodowymi powstałymi w wyniku jej rozpadu, kojarzącymi się z duszną atmosferą tużpowojennej Austrii. Wreszcie w Epilogu pisarz sugeruje interpretację pisarskiego gestu podróży, jednocześnie wyprzedzając pewne wątpliwości z etycznymi aspektami jego przedsięwzięcia.

---

– W dalszym ciągu tekstu przedstawione są co bardziej kontrowersyjne wyimki z Zimowej podróży, wraz z bardzo krótkimi komentarzami. Tłumaczenie ma charakter bardzo roboczy i pochodzi ode mnie.

Underground był jednak pierwszym filmem Kusturicy, który mnie (niemal) zachwycił. Nareszcie miejsce zwykłego potencjału narracyjnego zajął narracyjny impet, w którym potężny marzycielski talent zetknął się z namacalnym kawałkiem świata i jego historii – byłą Jugosławią, która stanowiła ojczyznę młodego Kusturicy [s. 22-23].

Wiele z tego, co napisano przeciwko Undergroundowi, zdało mi się zatem pełne głupoty albo złej wiary. Nie tylko to, że po jego projekcji w Cannes Alain Finkielkraut – jeden ze współczesnych filozofów francuskich, a od wybuchu wojny gadatliwy rzecznik sprawy Państwa Chorwackiego – zarzucił w Le Monde filmowi Kusturicy terroryzm, proserbską propagandę itp., i to bez jego oglądania. Przed paroma dniami w Libération André Glucksmann, inny współczesny filozof, w groteskowy sposób nadział się na własną broń, gratulując Kusturicy filmu – tym razem obejrzanego! – będącego rozrachunkiem z terrorystycznym serbskim komunizmem, który, w przeciwieństwie do niemieckiego, niczego nie nauczył się ze swoich historycznych przewinień. Co obejrzał ktoś, kto coś takiego dostrzegł w Undergroundzie? I co widzi w ogóle? [s. 23-24]

[…] Dostrzegłem, że Underground powstało, jest zrobione wyłącznie z trzech składników, że wyłącznie je zawiera i przez nie oddziaływa – i są to żal, smutek i silna miłość; i nawet jego prostolinijność i hałaśliwość stanowią część tego, co w sumie stanowi o przenikliwości, jeśli nie proroczej mocy tej alternatywnej jugosłowiańskiej historii, czy też o jej naturalnej baśniowości, jak to widać w podniosłym zakończeniu przedstawiającym oddalającą się od kontynentu wyspę, gdzie niezdarność filmu w zasadzie już nie razi, może poza idiotycznym i nieco autorytarnym – co zresztą typowe dla baśniowych narratorów – głosem z offu, który zwraca się do widzów ze swoim „Był kiedyś kraj….” [s. 24-25].

– Tu można dostrzec, na ile doniesienia prasowe zachodnich mediów mogły być rzeczywiście nietrafione. Faktycznie, Underground po latach ciężko zinterpretować jako nacjonalistyczną propagandę. Raczej można w nim wyczytywać wewnętrznie sprzeczną opowieść o politycznym wykorzystaniu mitu partyzanckiej legitymizacji realno-socjalistycznej Jugosławii i niebezpieczeństwie jego dekonstrukcji. To, że w latach 2000. Emir Kusturica nawrócił się na prawosławie i serbski nacjonalizm, jest historią dużo późniejszą i niemalże niezwiązaną z początkową fazą jego działalności.

– Z drugiej strony Handke oburza się też na doniesienia, z którymi ciężko polemizować:

[…] [W jednym z numerów Le Monde znalazła się] pewna notka, tym razem o położeniu klubu piłkarskiego Czerwona Gwiazda Belgrad, a w istocie, przynajmniej dla tych, którzy czytali dokładnie, zwyczajne wyliczenie donosów, zakończone mocnym uderzeniem na końcu: klub, który od dawna – a przynajmniej tak twierdzi prasa międzynarodowa – flirtuje z „podejrzanym bandytą i zbrodniarzem wojennym Arkanem”, wciąż nie wyjaśnił tego, czego by oczekiwano od władz klubu, a mianowicie, jak w sklepie z pamiątkami Czerwonej Gwiazdy oprócz strojów, popielniczek i tym podobnych gadżetów znalazła się i kaseta VHS z „niesławnym” weselem zbrodniarza wojennego z „szowinistyczną piosenkarką serbskiego rocka Cecą” [s. 28-29].

– Przejmowanie klubów piłkarskich przez środowiska z pogranicza przestępczości i nacjonalizmu znamy i z Polski, i wiemy, że zazwyczaj nie byłoby ono możliwe bez chociażby milczącego przyzwolenia władz klubowych. Tymczasem Arkan Ražnatović był uznawany za nieformalnego lidera kibiców Crvene zvezde, z których wielu później weszło w skład nacjonalistycznych bojówek paramilitarnych, odpowiedzialnych za najgorsze zbrodnie w Chorwacji i Bośni i Hercegowinie.

Gdzie utkwiony był pasożyt, który przetasowywał rzeczywistości lub demaskował je jako zwykłą scenografię: w samych doniesieniach medialnych czy w świadomości ich adresatów? Jak do tego doszło, że w pierwszej chwili było dla mnie zupełnie zrozumiałe, dlaczego pod koniec listopada 1991 na wieść o upadku Vukovaru jeszcze wieczorem tego samego dnia szyld paryskiej stacji metra Stalingrad został przemalowany tyleż oburzoną, co przejętą ręką pewnego przechodnia na Vukovar, że postrzegałem to jako tyleż aktualny gest, co biblijny czy idealny związek aktywizmu artystycznego i politycznego – i że już następnego ranka – jak nieraz po obejrzeniu filmu (przeważnie hollywoodzkiego), w pierwszej chwili fascynującego, ale po napisie KONIEC już mniej, a po późniejszych przemyśleniach coraz mniej przekonującego – rosły moje wątpliwości co do tego, jak Stalingrad i Vukovar mogłyby do siebie pasować. Jak mógłbym nie skomentować wtedy wypowiedzi o Wschodniej Slawonii pewnego dziennikarzyny siejącego nienawiść we Frankfurter Allgemeinen Zeitung, według którego 600 000 Serbów mieszkających w Chorwacji (a więc i w, i pod Vukovarem), dotąd obywateli Jugosławii równych w prawach ich chorwackim rodakom, miałoby uczynnie, posłusznie i zgodnie z dekretem niemieckiego dziennikarza stać się w świetle uchwalonej ponad ich głowami konstytucji Nowego Państwa Chorwackiego grupą ludności drugiej kategorii i „poczuć (sic!) się mniejszością”!? „Dobrze, na rozkaz od dziś zgadzamy się, by czuć się we własnym kraju mniejszością, a wobec tego zgadzamy się też, by być w ten sposób klasyfikowanymi przez chorwacką konstytucję”: Czy to byłoby ratunkiem przed wojną w Krajinie i przed oblężeniem Vukovaru? Kto był pierwszym agresorem? [s. 33-34]

– We fragmencie tym Handke rekonstruuje (lub przyjmuje) argumentację serbskiej nacjonalistycznej reakcji na nacjonalizm chorwacki – problem w tym, że to właśnie tego rodzaju myślenie doprowadziło do eskalacji konfliktu. I, oczywiście, jak większość analogii, paralela Vukovar-Stalingrad nie oddaje istoty rzeczy. Ale czy można mówić o Vukovarze tylko w kontekście ludności serbskiej, a ignorując zbrodnie wojenne oddziałów paramilitarnych popełnione w 1991?

Później, gdy od początków 1992 roku dotarły pierwsze obrazy z wojny w Bośni, wkrótce nawet całe serie obrazów, jeśli nie seryjne obrazy, istniała pewna część mnie (ciągle zresztą pokrywająca się ze „mną całym”), która postrzegała uzbrojonych bośniackich Serbów – czy to ich armię, czy samotne wilki, w szczególności zaś na wzniesieniach i wzgórzach wokół Sarajewa – jako „wrogów ludzkości”, by posłużyć się słowami Hansa Magnusa Eznenbergera o irakijskim dyktatorze Saddamie Husseinie. W dalszym toku wydarzeń, wobec doniesień i obrazów z serbsko-bośniackich obozów dla internowanych, owa część mogłaby się w pewnym stopniu podpisać pod zdaniem pewnego (serbskiego!) patrioty, poety i ówczesnego opozycjonisty, Vuka („Wilka”) Draškovicia, zgodnie z którym masakry w Bośni i Hercegowinie uczyniły również i z serbskiego narodu – dotąd w historii rzadko kiedy oprawcy czy pierwszego sprawcy – naród ciężko obciążony winą, swego rodzaju lud Kainowy [s. 36-37].

– Mamy w Zimowej podróży fragmenty, w których Handke nie wdaje się w geopolitykę, a jednocześnie mówi o swoich motywacjach jako autora. Z protestem przeciwko esencjalizowaniu winy i zbiorowej odpowiedzialności trudno się wszak nie zgodzić.

Jak to wszystko, pomyślałem wtedy, mogło się dobrze skończyć: kolejne samowolne przejęcie państwa przez jeden naród – jeżeliby serbochorwackojęzyczni bośniaccy muzułmanie serbskiego pochodzenia mieliby istotnie być narodem – w kraju, do którego prawo, i to równe!, mają dwa inne narody, a do tego wszystkie trzy narodowości żyją ze sobą i obok siebie, chaotycznie wymieszane nie tylko w moim zdaniem wielokulturowej stolicy, ale w każdej wsi, a we wsiach – w domostwach i chatach [s. 38-39].

– W powyższym fragmencie mamy do czynienia z przejęciem nacjonalistycznej perspektywy, negującej prawo muzułmańskich Boszniaków do tożsamości etnicznej. Trzeba jednak przyznać, że logika tego rozumowania zdecydowanie nie jest logiką czystek etnicznych.

I czy w toku wydarzeń nie zdarzało się często wielu zewnętrznym obserwatorom, że jeśli czasami, wyjątkowo jedna z ofiar wojny opisana była jako „Serb”, uważaliśmy to za pomyłkę, błąd w druku, a w każdym razie za pomijalny wyjątek? A kiedy w istocie pojawiały się takie niewinne serbskie ofiary, wówczas mogły występować odpowiednio do swojej skąpej reprezentacji w światowej opinii publicznej, w stosunku jednej do tysiąca – jeden serbski zabity wobec tysiąca muzułmańskich. Którą stronę wojny, co do zabitych i pomordowanych, obstawiali dziennikarze i fotografowie? I dlaczego strony te po raz pierwszy zmieniły się nieznacznie dopiero latem 1995 wraz z wypędzeniem Serbów z Krajiny – choć i wtedy nie pokazano twarzy pomordowanych, lecz „jedynie” uchodźców, sugerując do tego, że „ci sami ludzie” przepędzili przedtem inny naród? [s. 39-40]

– Znów mamy do czynienia z dwoistością dowodzenia. Reprezentacja ofiar w proporcjach etnicznych 1:1 nie jest możliwa, jeśli realność konfliktu wyglądała inaczej. A z drugiej strony niedostrzeganie serbskich ofiar wojny przez media zachodnie było zjawiskiem zupełnie realnym. To odczłowieczenie narodowości, której elity uwikłały się w konflikt, doprowadziło do przyzwolenia na podwójne standardy. Owszem, były w 1995 protesty wobec czystek etnicznych na Serbach przeprowadzonych przez nacjonalistyczne władze chorwackie, ale część liberalnej opinii publicznej przeszła z nimi do porządku dziennego jako „koniecznością historyczną”. Owszem, spora część lewicy protestowała przeciwko interwencji NATO w 1999 w Serbii, która uderzyła w liczne cele cywilne – ale nie przeszkodziło to o 20 lat młodszemu Slavojowi Žižkowi narzekać, że jest to „not yet ENOUGH bombs, and they are TOO LATE”. Žižek chyba trochę się wstydził tych mocnych słów, bo je z późniejszej wersji tego samego tekstu dla światowej New Left Review wycofał.

– Wracając do Handkego, traktował on medialne doniesienia z byłej Jugosławii jako swego rodzaju rozwinięcie Flaubertowskiego „słownika komunałów”. Być może tu widać nieźle, jaki gest próbował wykonać pisarz i dlaczego jest on ryzykowny, a na pewno niezdarny:

Jako przykład posłużę się tu tylko jego [Bessona, fr. pisarza] cytatem o zwyczajowym portrecie Radovana Karadžicia: o tym, jak się przyjęło, by, mówiąc o nim, automatycznie wspominać o jego profesji psychiatry, ponieważ, jak wiadomo – vide Flaubert – wszyscy, którzy zajmują się chorymi psychicznie, sami mają swoją ciemną stronę, i o tym, jak w publikacjach od Wiednia do Paryża regularnie jest tytułowany „doktorem” w oczywistym nawiązaniu do „Dr. Strangelove”, który w filmie Stanleya Kubricka chciał wysadzić nasz świat w powietrze itd. itd. [s. 44]

– Widzimy zatem, że przynajmniej w tym tekście nie idzie o obronę Karadžicia, politycznego przywódcy serbskich nacjonalistów z Bośni, a właśnie o zdenuncjowanie intelektualnego lenistwa Zachodu.

To, o czym tu mówię, nie pochodzi wyłącznie z mojej być może mechanicystycznej nieufności wobec waszych często konwencjonalnych heroldowskich obwieszczeń, są to pytania o samą istotę rzeczy: czy udowodniono, że oba napady na Markale, bazar w Sarajewie, były rzeczywiście zbrodniami bośniackich Serbów, w takim rozumieniu, w jakim wszem wobec obwieścił o nich na przykład Bernard Henri-Lévy – kolejny aktualny filozof, jeden z coraz liczniejszych współczesnych, którzy są i wszędzie, i nigdzie – i w swojej absurdalnej gramatyce wiedział: „Bez wątpienia okaże się, że winni są Serbowie!”? I jeszcze jedno pasożytnicze pytanie: jak to naprawdę było z Dubrownikiem? Czy cudowne stare miasteczko położone na tarasie dalmatyńskiego wybrzeża – albo taras wybrzeża rozpościerający się w mieście – rzeczywiście zostało zbombardowane i ostrzelano wczesnej zimy 1991? Czy też było – co równie straszne – ostrzeliwane epizodycznie? Czy też ostrzeliwane obiekty leżały poza grubymi murami miejskimi, a historyczne centrum trafiały rykoszety, odłamki? Bądź to wystrzelone umyślnie, bądź to przypadkowo, ale wzięte w rachubę (a i to równie straszne)? [s. 47-48]

– Pytanie, jak na takie pytania odpowiadać w warunkach wojny informacyjnej. W przypadku Markale w 1996 roku istniały pewne wątpliwości. Dziś wiemy, że akurat w tym wypadku nacjonalistyczne serbskie milicje były odpowiedzialne za oba ataki. Zbadana jest też funkcja narracji oblężenia Dubrownika w chorwackiej nacjonalistycznej mitologii. A z drugiej strony – co z mieszkańcami oblężonego miasta, niezależnie od tego jaką by miało historyczną wartość, ich niepewnością i strachem?

– Przy okazji pewnego spotkania towarzyskiego Handke rozwija wątek swoich osobistych motywacji, które sprawiły, że zainteresował się Jugosławią. W dobie ideologii tożsamości warto mieć taki pretekst, by zajmować się jakimkolwiek obszarem – z drugiej strony, pytanie, czy problem rzeczywiście wynika z tożsamości autora, czy też z treści, które przekazuje.

[…] [I] byłem tam ja, opowiadając o moim słoweńskim dziadku z Karyntii, który w plebiscycie z 1920 roku zagłosował za przyłączeniem do nowo powstałej Jugosławii i o tym, jak zawsze jego wybór traktowałem jako opowiedzenie się za słowiańskością, a przeciwko Austrii, zredukowanej w 1918 do małoniemczyzny – i o tym, jak zacząłem się potem zastanawiać, czy jego wybór nie był raczej związany z kresem Imperium Habsburskiego i ogłoszeniem Republiki, z tęsknotą czy potrzebą jeśli nie cesarza, to chociaż króla, którego na czele miał nowy południowosłowiański naród [s. 80].

– W kolejnym fragmencie narrator zbliża się do rzeki Driny – i jednocześnie granicy z Bośnią, tuż za którą miały miejsce niedawne zbrodnie wojenne w Višegradzie i Srebrenicy:

I Olga, lokalna mieszkanka, kobieta z Bajinej Bašty, która skądinąd znała prawie wszystkie filmy świata, opowiadała, że ludzie nie wiedzieli niemal nic o wojnie, która toczyła się kilometr dalej. W dół Driny miały nieustannie płynąć ciała, ale przecież nie znała nikogo, kto by to widział na własne oczy. Jednak w rzece, która przed wojną latem była pełna pływaków, i na serbskim, i na bośniackim brzegu, tu i tam, tam i tu, dziś już nikt się nie kąpał i, rzecz jasna, odwołano rejsy statków wycieczkowych. Jej i jej córkom bardzo brakowało wspólnych podróży przez Bośnię do Splitu, a zwłaszcza do Dubrownika, nad Adriatyk, sama zaś gorzko tęskniła za towarzystwem swoich muzułmańskich przyjaciół, czy to z Višegradu, jej ulubionego bośniackiego miasta (tu rozgrywa się akcja „Mostu na Drinie” Ivo Andricia), czy to ze Srebrenicy, do której było nieco bliżej. I była przekonana, że tam, w Srebrenicy latem 1995 roku naprawdę zabito tysiące ludzi. Na niższym, najniższym poziomie taka była cała wojna w Bośni: jednej nocy skazywano na śmierć muzułmańską wioskę, kolejnej nocy serbską itd. Dziś Serbowie byli w tym granicznym mieście pośród swoich i nikt nikomu nie miał nic więcej do powiedzenia [s. 94-95].

– Mamy więc próbę weryfikacji medialnych obrazów przemocy, nie ma jednak w Zimowej podróży często zarzucanej Handkemu negacji ludobójstwa w Srebrenicy. Istnieje natomiast poważne ryzyko relatywizacji – tyle że nikt nie ma dobrej odpowiedzi, jak go uniknąć, bez wybierania sobie jednej ulubionej strony konfliktu, bałkańskiego narodu-pupila, co bywa częstą strategią ludzi Zachodu stosowaną wobec tego regionu.

Całymi popołudniami siedzieliśmy w przygranicznej budce, kiedy po jednej stronie Driny zapalały się światła, a tamta strona pozostawała w zupełnej ciemności (albo zaciemnieniu?), podczas gdy przed wojną okna były tu tak rozświetlone, że jedna strona rzeki wyglądała jak zwierciadlane odbicie drugiej. Brakuje jej, powiedziała starsza kobieta, Bośniaków, czy to Serbów, czy muzułmanów, przede wszystkim z powodu owoców, z którymi – mając przewagę w ogrodnictwie dzięki mniejszej stromiźnie zboczy – przeprawiali się przez Drinę każdej jesieni [s. 105].

– Fragment ten może niepokoić, jeżeli wiemy, co działo się po drugiej stronie granicy i jaki los spotkał wielu muzułmanów żyjących we wschodniej Bośni. Z drugiej strony, akurat tego rodzaju wyimki można by faktycznie traktować jako próbę reprezentacji codziennej, nie-nacjonalistycznej perspektywy Serbów i ich tęsknoty za stanem przed wojną.

– Nie chcesz przecież kwestionować też masakry w Srebrenicy – skomentował S. po moim powrocie.
– Nie – powiedziałem – ale chcę za to postawić pytanie o to, jak można wyjaśnić taką masakrę, do której podobno doszło przed oczyma światowej opinii publicznej i to po trzech latach wojny, kiedy ponoć już wszystkie strony, nawet psy wojny, były śmiertelnie zmęczone, że właśnie wtedy, jak mówią, przeprowadzono zorganizowaną, systematyczną, pieczołowicie zaplanowaną egzekucję.
Skąd taki mord na tysiącach? Jakie pobudki skłoniły sprawców? Po co? I dlaczego zamiast badania przyczyn („psychopaci” nie wystarczą) znów nie pojawia się nic innego, jak tylko kupczenie nagimi, jaskrawymi, rynkowo wycenionymi faktami i pseudofaktami? [s. 121]

– Znów mamy w Zimowej podróży uznanie faktów o zbrodniach wojennych, popełnionych przez nacjonalistyczne serbskie bojówki w Bośni – z jednej strony. Z drugiej strony, Handke deklaruje, że, pisząc swoje teksty o byłej Jugosławii, podejmuje się specjalnej misji. Ale czy misja ta się udaje? Pisarz próbuje zrekonstruować jakieś stany mentalności społeczeństwa serbskiego, na tyle, na ile mu się z nim udaje spotkać. Związek tego wszystkiego z wojną wydaje się jednak bardzo odległy.

Ale, koniec końców, czy nie jest nieodpowiedzialne, myślałem tam nad Driną i myślę tu nadal, rozprawiać nad małym cierpieniem w Serbii, nad niedogrzanymi mieszkaniami w zimie, odrobiną samotności, nad rzeczami drugorzędnymi jak płatki śniegu, czapki, kajmak, podczas gdy po tamtej stronie granicy władało wielkie cierpienie, to z Sarajewa, z Tuzli, ze Srebrenicy, z Bihacia, przy którym serbskie bolączki są niczym? Tak, zastanawiałem się nad tym często, ze zdania na zdanie, czy tego rodzaju pisarstwo nie jest obsceniczne, czy nie należy wręcz do domeny nagannego i zakazanego – co by jednak czyniło tę pisarską podróż jeszcze bardziej pełną złych przygód i niebezpieczeństw, nieraz bardzo przygnębiającą (proszę mi wierzyć) – i doświadczyłem, co to znaczy „znaleźć się między Scyllą a Charybdą”. Czy opowiadanie o drobnych brakach (przerwy między zębami) nie pomaga rozwadniać, tuszować i ukrywać tych wielkich?
Wreszcie jednak za każdym razem myślałem: przecież nie chodzi o to. Mam inne zadanie. Trzymać się złych faktów, owszem. Jednak pokój wymaga czegoś jeszcze innego, czegoś nie mniejszego niż fakty.
A więc chcesz mówić o poetyckości? Tak, jeśli rozumiemy ją właśnie jako przeciwieństwo niejasności. Lub zamiast „poetyckość” powiedzmy lepiej: to, co łączy i spaja – impuls do wspólnego pamiętania, jako jedyna możliwość pojednania, możliwość drugiego, wspólnego dzieciństwa [132-133].

– A więc Handke ma świadomość ryzyka zrelatywizowania zbrodni – po pierwsze. Po drugie – dość konkretnie definiuje swoje zadanie pisarskie. I chyba trudno byłoby uznać, że jego misja zakończona jest powodzeniem. Owszem, dostrzeżenie perspektywy serbskiego społeczeństwa i jego zmagań codziennością byłoby cenne. Handkemu udało się jednak wywołać tylko oburzenie.

---

Skąd niepowodzenie bałkańskiej misji Petera Handkego? Nie wiem, zbyt mało dokładnie śledziłem dziesięciolecia debaty w niemieckojęzycznej i francuskiej prasie. Ale mam wrażenie, że do dzisiaj w myśleniu o Europie Południowo-Wschodniej pokutuje wśród zachodniej publiczności, także tej liberalnej, kolonialne poszukiwanie bałkańskiego narodu-ulubieńca, na którego nacjonalizm przymyka się oko. Jest tu jakieś ukryte założenie, że Wschodni Europejczycy bez nacjonalizmu nie mogą. Zaś rewersem tej monety jest uznawanie innego narodu w całości za esencjonalnie zły – i, co ciekawe, zabieg ten przeprowadzany jest z dużo mniejszą ostrożnością niż wobec narodów nieeuropejskich (trudno sobie wyobrazić lewicowego filozofa narzekającego na „not yet enough bombs” w Syrii czy Iraku). A zatem typowy dyskurs bałkanistyczny, vide Todorova.

Tego rodzaju zachodnie spojrzenie na Europę Południowo-Wschodnią zapewne sprowokowało Handkego, ale, koniec końców, skończyło się jego błazenadą na pogrzebie Slobodana Miloševcia. Ciężko w tym wszystkim znaleźć zapowiadane w Epilogu „możliwości pojednania”.

Nie jestem do końca przekonany do reakcji lewicowo-liberalnej publiczności w duchu cancel culture, nawołującej m.in. do odebrania nagrody Handkemu. Protesty przeciwko literaturze bez jej czytania nie najlepiej świadczą o kimkolwiek, niezależnie od tego, jak szczytne byłyby jego poglądy i intencje (to oczywiście perspektywa wschodnioeuropejska spoza Bałkanów, gdzie największą traumą był Plan Balcerowicza, a żaden wystrzał nie padł). A po przeczytaniu, chyba od protestów lepiej powytykać manipulacje i błędy, a potem czytać co innego, bo to, co najciekawsze, było u Handkego tam, gdzie nie zajmował się polityką.

Natomiast dużo lepszą lekturą o Serbach jako ofiarach wojny (i nie tylko!) jest książka pozytywnego bohatera tegorocznego rozdania niemieckojęzyczneych nagród literackich, a mianowicie powieść Pochodzenie [=Herkunft] laureata Deutscher Buchpreis, Sašy Stanišicia.

... 0 komentarzy