Ocean Lemoniady

Russian war on Ukraine and bias in the Serbian pro-government media: a corpus-based insight into interdiscursivity

Since the war began, public sphere in countries like Poland witnessed an extraordinary abundance of experts in national mentality. In normal settings helpfulness of such a concept would be rightly contested. In fact, even under the current extremely complicated circumstances it seems to be more constructive to scrutinise information production and circulation that may influence [...]

10 V 2022

Since the war began, public sphere in countries like Poland witnessed an extraordinary abundance of experts in national mentality. In normal settings helpfulness of such a concept would be rightly contested. In fact, even under the current extremely complicated circumstances it seems to be more constructive to scrutinise information production and circulation that may influence large share of public opinion. In this draft I analyse Serbian non-oppositional media and their reactions to the war in Ukraine, focusing on their clear reluctance to sympathise with the civil victims.

The analysis used two sources: 1) the centre-right daily newspaper Politika, currently supportive of the illiberal regime led by the President Aleksandar Vučić and his Serbian Progressive Party, 2) press releases of the press agency Tanjug, until 2021 state-owned, currently in the hands of a number local businessmen loyal to the government. 5,976 texts were included in the corpus, 45% of them published between the 24th February and the 15th March 2022, the remaining 55% between the 1st January and 23rd February 2022.

Intertextual relations: news sources

The study began with establishing links to other media – references to various outlets may hint at the intertextual relations of dependence between texts. Automated named entity recognition was performed over the corpus and the resulting set of proper names was then hand-filtered for the most frequently occurring names of media outlets:

Tanjug

41,46%

Reuters

18,41%

TASS

8,21%

Beta

7,75%

Sputnik

7,09%

RIA Novosti

3,71%

Interfax

2,45%

1. Media outlets most frequently referred to by Politika (>2%)

It turned out that texts published by the daily Politika are heavily dependent on news prepared by the Tanjug agency. Reuters presence is also significant, but references to Russian sources (TASS, Sputnik, RIA Novosti) are also clearly noticeable. There are also citations from another Serbian news agency (Beta) and from Ukrainian Interfax. However, what does Tanjug cite?

Reuters

45,31%

TASS

20,04%

RIA Novosti

9,18%

Sputnik

5,48%

Interfax

4,32%

BBC

3,65%

AP

3,65%

CNN

3,46%

2. Media outlets most frequently referred to by Tanjug (>2%)

It is also the case of Tanjug that the presence of the Reuters news agency is most significant. Nonetheless, Russian media are also very frequently cited (TASS, RIA Novosti, Sputnik). References to Ukrainian Interfax are more rare and so are other Western outlets (BBC, AP, CNN).

But how can these figures be interpreted? For comparison, live updated pieces of news about the war, published by English-speaking Al Jazeera since 24th February, were analysed for named entities referring to media outlets. Given the characteristics of these texts, they are not perfectly comparable with the Serbian sources, nevertheless, they offer some valuable insights.

Reuters

36,96%

Interfax

11,30%

RIA Novosti

9,13%

OVD-Info

7,83%

AP

7,39%

BBC

7,39%

TASS

5,22%

CNN

3,91%

Belta

3,04%

AFP

3,04%

RT

2,61%

Sky News

2,17%

3. Media outlets most frequently referred to by Al Jazeera English (>2%, ignoring self-references)

Firstly, also here Reuters is the most cited source. Moreover, Al Jazeera does not ignore Russian (and Belarusian, vide Belta) sources, too, however, their share is visibly balanced by the much more significant presence of news pieces from Ukrainian Interfax. It also includes oppositional Russian sources, devoting their attentions to human rights violations in Russia. This is not the case in the Serbian pro-government media, where already the intertextual relations demonstrate that the Ukrainian perspective is largely absent.

Intertextual relations: quotation patterns

Up to now, we only had a brief glimpse into what is quoted – but it is even more important how things are quoted. In this section of the study I have observed which political actors are quoted in the headlines of Politika and Tanjug, as well as what kinds of reporting strategies are used. Against a reference corpus (consisting of ca. 19,919 articles from Serbian and Croatian press on European matters published in 2007–17), a list of keywords most typical for the first of two analysed media outlets, the daily Politika, was generated.

name

occurrences

keyness

Zelenski

13

3114,8

Zaharova

5

483

Džonson

6

124

Makron

6

55,5

Bajden

5

48,9

Lavrov

7

27,3

Putin

21

25,2

Dodik

6

21,8

Vučić

10

3,3

4. Personal names occuring among the keywords of the Politika corpus

The Ukraine’s President, Volodymyr Zelenski, is represented mostly neutrally, his quotations are used in headlines i.a. to illustrate Ukrainian diplomatic efforts, but also to report about military losses.

Zelenski : Evropo ne zatvaraj oči , ne ćuti – podrži Zelenski: Europe, don’t close your eyes, don’t be silent – support
Zelenski : Uništili smo planove neprijatelja Zelenski: We have destroyed the enemy’s plans
Zelenski : Uslov za pregovore prestanak bombardovanja Zelenski: Ceasing bombardment a condition for negotiations
Zelenski : Prilika da se obezbedi mir Zelenski: An opportunity to guarantee peace
Zelenski : Nećemo položiti oružje Zelenski: We will not put away our weapons
Zelenski : Hvala Americi na podršci Zelenski: Thanks to America for its support

5. Representation of the Ukrainian president in the headlines of Politika and Tanjug

However, sporadically the Politika’s headlines feature Zelenski in sarcastic remarks (Oživeli vojnici koje je Zelenski hteo posthumno da odlikuje [=Soldiers whom Zelenski wanted posthumously to decorate rose from the dead]) or in what in Russian discourses may have been interpreted by some readers as anti-Semitic allusions (Zelenski traži pomoć od američkih Jevreja, Ruse uporedio sa nacistima, dobio odlikovanje i ulicu [=Zelenski seeks help from the American Jews, compares Russian with Nazis, obtains a distinction and a street]).

An old and frequent guest of the Politika’s headlines is the Russian president Vladimir Putin. Also in this case quotations are given without distancing verbs introducing reported speech – a practice common in the Serbo-Croatian speaking media (including Al Jazeera Balkans), but e.g. not in English-speaking Al Jazeera, where hedging frequently occurs (Kremlin says…).

Putin : U Ukrajini će učestvovati samo profesionalna vojska Putin: In Ukraine only professional army will partake
Putin : EU da natera Kijev da poštuje humanitarno pravo Putin: EU should make Kiev respect humanitarian law
Putin : Ukrajinski nacionalisti i dalje drže civile Putin: Ukrainian nationalists still hold civilians
Putin : Uništavanje vojne infrastrukture u Ukrajini biće uskoro završeno Putin: Destruction of the military infrastructure in Ukraine will be finished soon
Putin : Nemamo loše namere prema susedima , ispunićemo naše zadatke Putin: We do not have bad intentions against our neighbours, we will fulfil our tasks
Putin : Zapad je imperija laži Putin: The West is an empire of lies
Putin : Akcija u Ukrajini iznuđena , nije nam ostavljen izbor Putin: Action in Ukraine forced, we had no choice left

5. Representation of the Russian president in the headlines of Politika and Tanjug

As visible, the quotations from Putin are prevailingly utterances where facts and their interpretations are established. Loaded phrases, such as ‘Ukrainian nationalists’, are reproduced without journalist distancing.

Among other frequently featured figures, quotations from Maria Zakharova – spokesperson to the Russian Ministry of Foreign Affairs – are frequently used to disseminate the Moscow’s perspective where it is Ukraine and the Western countries which are uninterested in negotiations and constitute hindrances to peace.

The PM of the UK, Boris Johnson, occurs mostly in the context of sanctions imposed on Russia. This may be interpreted as a piece of neutral information, but it has to be noted that the Serbian society lived under the Western sanctions throughout the 1990s and the lived experience of these economic hardship and the NATO intervention with bombardment of cities may contribute to negative connotations attributed to the notions of sanctions (or NATO) even among the otherwise rather ‘pro-Western’ parts of the readership.

However, Johnson is quoted directly only when he distances from Ukraine, the Ukrainian refugees, and a possible greater role of NATO. The French President, Emmanuel Macron, is represented in a relatively positive way, mostly in the context of his negotiations on humanitarian corridors. It may be speculated that this positive representation is somewhat connected to his role in direct negotiations with Vladimir Putin.

All in all, Russian actors occur more frequently in the headlines.

Referential strategies: activity and passivity

Finally, in this brief insight strategies of representing military actors and the civilian population by the analysed media will be also taken into account. This can be illustrated by the discursive representation of bombardment in the analysed outlets (granatirati). Both Politika and Tanjug, before the outbreak of the war, extensively reported bombardment of the Donbas separatist territories by the Ukrainian forces. For this reason, in the whole corpus – i.e. since the beginning of 2022 – the verb granatirati occurs more frequently with the subject being the Ukrainian military.

The situation changes since the onset of the Russian aggression, at least in the article texts. Nonetheless, the general image offered by headlines differs from the detailed descriptions of the hostilities, as illustrated below.

Politika
1 Mar Granatiran centar Harkova Kharkiv downtown bombed
28 Feb Ukrajinska vojska granatira Donjeck Ukrainian army bombs Donetsk
17 Feb Ukrajina granatirala naselja, Kijev demantuje, a posmatrači pozvani da spreče krvoproliće Ukraine bombed settlements, Kiev denies, observers invited to prevent bloodshed
Tanjug
7 Mar Rusija granatirala crnomorsku luku Olvija, tenkovi napadaju aerodrom u Nikolajevu Russia bombed Black Sea port Olviya, tanks attack the Mykolaiv airport
1 Mar Donjecka Narodna Republika: Ukrajina granatirala rudnik, 33 rudara zarobljena u oknu Donetsk People’s Republic: Ukraine bombed a mine, 33 miners trapped in a shaft
25 Mar Donjecka i Luganska Narodna Republika: Ukrajina granatira civilne objekte, ima žrtava Donetsk and Luhansk People’s Republic: Ukraine bombs civilian objects, casualties present
25 Mar Ukrajinci granatirali ruski granični punkt, nema žrtava Ukrainians bombed Russian border point, no casualties

6. Headlines of Politika and Tanjug featuring the verb granatirati ‘to bomb’

As apparent, Ukrainian activities dominate the headlines, with a significant occurrence of passive expression Kharkiv downtown bombed in Politika, disguising Russian military actions.

Conclusion

The Serbian pro-government media offered a biased, pro-Russian perspective on the war in the Ukraine. The main cause of such a situation was an overreliance on the Russian sources and ignoring of the Ukrainian press agencies, especially blatant in the case of the daily newspaper Politika.

This resulted in adopting official positions of the Russian officials without accompanying critical comments or any sort of distancing, as demonstrated by the headline analysis. Military activities of the Russian army were left underreported.

Various causes of such a state can be diagnosed, exceeding the scope of such a short text. Nonetheless, accepting Reuters news pieces as a sufficient counter-balance to the Russian sources may originate in perception of the West as a homogenous block and of Ukraine as a non-autonomous actor.

In the case of Tanjug, this may be caused by the lack of correspondents in Ukraine, a situation inherited from the state-owned agency and aggravated after the privatisation. Reporting by Politika seems to be strongly influenced by the legacy of Miroslav Lazanski, a legendary Serbian war reporter, who eventually sided with Russia and held the office of the Serbian Ambassador to Russia until his death in 2021. Even more importantly, the political column of Tanjug and Politika is edited by Bojan Bilbija, who spent a long time in Russia, privately a son of Đuro Bilbija, a long time Moscow correspondent for Večernje novosti.

Such explanations based on personal affiliations and networks are attractive, yet insufficient. It is obvious that a political demand on the higher level must have existed and exists. Whether there is something more than raising a feeling of insecurity before the April elections was at stake, it remains an open question.

... 0 komentarzy

Czy tu się głowy ścina? Odzyskiwanie porwanego Wschodu

Prawie 35 lat temu na albumie nowofalowego zespołu Siekiera znalazł się utwór pod tytułem Ludzie Wschodu. Zapewne pod adresem tytułowych mieszkańców pada w nim szereg przynajmniej pozornie absurdalnych pytań: „Czy tu się głowy ścina? Czy zjedli tu murzyna? Czy leży tu Madonna? Czy jest tu jazda konna?”. Co jednak gdy absurd ten ma coś wspólnego [...]

7 I 2021

Prawie 35 lat temu na albumie nowofalowego zespołu Siekiera znalazł się utwór pod tytułem Ludzie Wschodu. Zapewne pod adresem tytułowych mieszkańców pada w nim szereg przynajmniej pozornie absurdalnych pytań: „Czy tu się głowy ścina? Czy zjedli tu murzyna? Czy leży tu Madonna? Czy jest tu jazda konna?”. Co jednak gdy absurd ten ma coś wspólnego z obiegowymi wyobrażeniami na temat Wschodu?

Po ponad 25 latach ukazuje się po polsku imagologiczna praca Larry’ego Wolffa Wynalezienie Europy Wschodniej: Mapy cywilizacji w dobie Oświecenia w przekładzie Tomasza Bieronia1. Kolejne rozdziały książki odsłaniają, jak przebiegało wynajdowanie tego obszaru zachodnioeuropejskiej mentalnej mapy świata. Zaczynało się więc od wejścia, po to by wziąć go w posiadanie, zaś wyobrażanie poprzedzało szczegółowe (lecz równie imaginarne) mapowanie. Na bezpieczny dystans odbywało się adresowanie Wschodu przez intelektualistów takich jak Wolter czy Rousseau. Po tym wreszcie można było zaludniać Europę Wschodnią, odwołując się wpierw do starożytnej kategorii barbarzyńcy, potem do nowego pojęcia cywilizacji, ustanawiającego oświeconą antropologię, aby wreszcie wykorzystać jej dialektyczny rewers – rasę.

Całość opatrzona została wstępem wieloletniego dyrektora krakowskiego Międzynarodowego Centrum Kultury, prof. Jacka Purchli. Jako że działalność centrum, nieoceniona zresztą, ogniskowała się wokół pojęcia Europy Środkowej, nie dziwi, że swoje wprowadzenie Purchla rozpoczyna od Milana Kundery. Powołuje się w tym na złożoność sytuacji „Europy Środkowej” – „porwanego Zachodu”, który z perspektywy zachodniej pozostawał jednak tylko Wschodem (s. 7). W takim rozumowaniu, jak zauważyła Maria Todorova (skądinąd uniwersytecka profesorka Wolffa) nie jest nieobecny podtekst rasistowski, skierowany wobec Wschodu, a więc przede wszystkim, koniec końców, Rosji2. Przy całym zrozumieniu dla intelektualnej roli Kundery w latach 90. XX wieku, może to być problematyczny patron dla rozważań dekonstruujących stereotypy o Europie Wschodniej.

Szczęśliwie, zaraz potem pojawiają się polscy historycy gospodarczy: Wiktor Kula, Marian Małowist i Jerzy Topolski (s. 8). Niestety, tylko na mgnienie oka, bo Wolffa Purchla chwali za to, że w poszukiwaniach genezy pojęcia Europy Wschodniej cofa się aż do wieku XVIII. Tymczasem zasługa Kuli czy Małowista polega na tym3, że pozwalają oni symbolicznej rzeczywistości dyskursu przyporządkować rzeczywistość materialną. Upośledzenie Wschodu daje się dzięki nim tłumaczyć w kategoriach długiego trwania ekonomicznego rozwoju społeczeństwa – odnieść do tendencji wczesnego kapitalistycznego systemu-świata, dostrzegalnych grubo przed wiekiem XVIII4.

Badanie konstruktów dyskursywnych to ważna i odpowiedzialna misja, ale dekonstrukcja może nie wykroczyć poza kapitalistyczne realne. Larry’ego Wolffa krytyka Immanuela Wallersteina zasadza się na zarzucie nietrafności uznania całej Europy Wschodniej za peryferia Zachodu począwszy od XVI wieku. Wallerstein miałby być świadom tego, że nie cały Wschód był w owym czasie włączony w kapitalistyczny system-świat, ale mimo to popełniać błąd anachronistycznego przeniesienia konstruktów XVIII-wiecznych wstecz (s. 34). Ale jeszcze wcześniej, na przełomie XIII-XIV wieku żadna część Europy Wschodniej nie wchodziła w skład żadnego z ówczesnych systemów-światów5. Nie jest tajemnicą, że uogólnienia Immanuela Wallersteina o ekonomicznym długim trwaniu nie cechują się zbytną precyzją, ale nie musi stanowić to jeszcze powodu do dyskursywnego redukcjonizmu.

Wolff odkrywa, że to XVIII wiek był czasem, w którym przeciwieństwo cywilizowanego Południa i barbarzyńskiej Północy zastąpiono osią Zachód-Wschód, bowiem wynajdowaniu europejskiego Orientu towarzyszyła i konstrukcja Okcydentu6. Trudno jednak powiedzieć, czy poczynione we wstępie spostrzeżenie Jacka Purchli o tym, że w zmianie tej „Wolff upatruje przyczyny anihilacji środkowoeuropejskiej tożsamości” (s. 9), znajduje pokrycie w wywodzie autora Wynalezienia Europy Wschodniej. Oczywiście, można uważać, że przytaczana przez Wolffa opinia Woltera o odpowiedniości ustroju despotycznego dla Rosji jest wyjątkowo dalekowzroczna i podzielać zdanie Adam Smitha o (odwiecznej?) przynależności Polski do europejskiego obszaru gospodarczego (s. 11). Wydaje się jednak, że, w duchu projektu Larry’ego Wolffa i czasów powstania jego książki, imagologiczną analizę dyskursu należałoby przerwać w momencie dekonstrukcji i wykazania nieskończonej złożoności przedmiotów, które nie dają się dyskursywnie uchwycić bez manipulacji.

Obiektem zainteresowania nie są bowiem ani odwieczne idee, ani materialne stosunki władzy. W projekcie, któremu ostatecznie patronują Michel Foucault i Edward W. Saïd, uwaga skupia się na działaniach intelektualnych, zapoczątkowanych przez XVIII-wiecznych podróżników na Wschód Europy. Wolff dowodzi, że ten ostatni został przez nich ustanowiony z jednej strony przez kojarzenie ze sobą krajów Europy Wschodniej i łączenie ich w spójną całość, a z drugiej strony przez porównywanie z krajami Europy Zachodniej i ustanawianie podziału kontynentu według kryterium rozwojowego (s. 30). Podział ten nastręczał zresztą wielu trudności, co skłaniało podróżnych do posługiwania się paradoksami w swoich relacjach. Przykładowo, hrabia Ségur, przekraczając granicę Prus i Polski, zauważał, że „całkiem opuścił Europę”. Nie przeszkadzało mu to niedługo później stwierdzić, że znalazł się w „Oriencie Europy” (s. 30). I chyba nieprzypadkowo z tego rodzaju paradoksem jednoczesnego włączenia i wykluczenia (s. 32) Zachód zmierzył się także w przypadku Bałkanów7.

Owo wyobrażone kryterium rozwojowe skonstruowane było jednak z rzeczywistych składników materialnych, o czym, czytając Wolffa, można czasem zapomnieć. „Wjeżdżanie i posiadanie [regionu] były aspektami doświadczenia podróżnika w Europie Wschodniej, jako kalibratora granic i przejść, jako świadka bicia i ciemiężenia poddanych” (s. 568). Lecz bicie i ciemiężenie stanowiło rzeczywiste doświadczenie, o czym świadczą stare i nowe próby mierzenia się z ludową historią Polski8. Stanowiło też wynik rzeczywistych procesów ustanawiania kapitalistycznych stosunków ekonomicznych między zachodnim centrum i wschodnimi peryferiami, co doskonale opisali nie tylko Wallerstein9, ale też polscy historycy ekonomiczni, a czego świadomość miał już Karol Marks, charakteryzując wtórne poddaństwo w Mołdawii i na Wołoszczyźnie10.

Wolff zresztą pokazuje, że owo „branie Europy Wschodniej w posiadanie” miało nierzadko charakter zupełnie seksualny. Goszcząc na przełomie 1764 i 1765 roku u carycy Katarzyny Wielkiej w Petersburgu, Giacomo Casanova nie przepuścił okazji, by za sto rubli kupić w charakterze niewolnicy trzynastoletnią córkę chłopa pańszczyźnianego (s. 97-115). Również do takiego rodzaju eksperymentów dawał możliwości Wschód – i to nie od 1989 roku, kiedy ponownie stał się łupem dla inwestorów w biały żywy towar. Nawiasem mówiąc, książka nie daje odpowiedzi na to, czy to przypadek, że do samej etykiety „Wschód” wcześniej przekonał się sam markiz de Sade (s. 447-8) aniżeli philosophes Wolter bądź Rousseau, przywiązani jeszcze do klasycyzującej „Północy” (s. 326).

Tak czy owak, opisywane „posiadanie Europy Wschodniej” było jednak przeważnie intelektualne. Wolff dobitnie udowadnia, że dla intelektualistów z Zachodu Wschód był domeną fantazji. Obszerne cytaty z korespondencji Woltera i Katarzyny Wielkiej stanowią fascynujący przykład pomieszania intelektualnego flirtu i nonszalanckiej zabawy geopolitycznej, która później z salonu przeniosła się do piwiarni. Francuski myśliciel na cywilizacyjne zacofanie Europy Wschodniej proponował rozmaite równie fantazyjne remedia: bądź to sprowadzenie kolonii szwajcarskich zegarmistrzów do Astrachania, bądź to arbitralne aneksje poosmańskich krain. Casanova był bardziej skłonny do reformy kalendarza, Diderot radził przenosiny stolicy do Moskwy (s. 367). Wolff pokazuje, że tego rodzaju komunały wędrowały od myśliciela do myśliciela, stając się częścią wiedzy eksperckiej na temat Wschodu, gotowej do użycia bez nużących, długotrwałych studiów nad tym niecywilizowanym regionem.

W Wynalezieniu Europy Wschodniej widzimy, jak nasza część świata od czasów Oświecenia była poligonem doświadczalnym wątpliwych polityk rozwojowych. To w tym okresie ma swój początek praktyka liczenia lat czy wręcz stuleci rozwojowego zacofania regionu czy kraju – taki był wynik porównania średniowiecznej Francji i ówczesnej Polski przez markiza d’Argensona (s. 423). Wolff wyjątkowo trafnie zauważa paralelę między oświeceniowymi teoriami ekonomicznymi a działalnością zachodnich doradców i ekspertów w restauracji kapitalizmu w latach 90.: „Tak samo jak w naszych czasach, od 1989 roku, kiedy znajdującą się w katastrofalnym stanie gospodarkę polską wykorzystano do przetestowania efektywności kapitalizmu rynkowego, a zagraniczni profesorowie ekonomii przylatywali do Warszawy z wykładami i pouczeniami, dwa stulecia wcześniej prekapitalistyczni fizjokraci uchwycili się osiemnastowiecznego kryzysu Polski jako okazji do wyeksportowania swoich koncepcji ekonomicznych i poeksperymentowania z nimi” (s. 429).

Różnica względem lat 90. polegała na tym, że pod koniec XX wieku rady zostały istotnie wcielone w życie i stały się traumatycznym doświadczeniem przynajmniej jednego pokolenia. Zresztą, nie trzeba konkretnych wskazówek, wystarczy linearny model rozwoju ekonomicznego i przekonanie o skorelowanej z nim ekonomicznej hierarchii narodów – w której Europa Wschodnia zajmuje należne sobie peryferyjne miejsce. Myśl tę półgębkiem rzucił w swym Bogactwie narodów nie kto inny jak Adam Smith (s. 437-8).

Tego rodzaju cywilizacyjna hierarchia pokutuje do dziś, choć, rzecz jasna, nie wypada o niej mówić wprost. Hierarchicznym, wartościującym myśleniem obciążony jest zresztą nawet wspomniane na początku tych rozważań pojęcie Europy Środkowej. Każdy Środek z konieczności presuponuje swój Wschód. Tymczasem orientalizacja czy bałkanizacja krajów sąsiednich pozwala na przesunięcie własnej ojczyzny przynajmniej o szczebel wyżej w „hierarchii narodów” – jak pokazuje Wolff, znanej już od Oświecenia. W tym rację ma autor wstępu do Wynalezienia Europy Wschodniej, prof. Jacek Purchla: „marzenia Środkowoeuropejczyków pozostaną snem o cywilizacji Zachodu” (s. 9). Ryzyko może tkwić w obróceniu się ich w rusofobiczne koszmary lub sowietologiczne dyrdymały w stylu Zbigniewa Brzezińskiego, radzącego o odwiecznym bizantynizmie i tym podobnych niezmiennikach. Projekt dekonstrukcji stereotypów geograficzno-kulturowych powinien zapobiec właśnie temu.

W odniesieniu do polskiego wydania książki Larry’ego Wolffa, słowa uznania należą się tłumaczowi, Tomaszowi Bieroniowi. Oddanie nazwy etnicznej ‘Vlachs’ wyrazem „Włoszy” – zamiast utrwalonego „Wołosi” – jest jedyną usterką, na którą natrafiłem, czytając przekład (s. 504). Lektura była przyjemna, a wyczuwalna między wierszami oryginału gorzka ironia wobec orientalizmu zachodnich podróżników i myślicieli pozostała czytelna również po polsku.

Dlaczego warto przeczytać Wolffa? Czy po 25 latach dalej jest aktualny? Warto, jest. Klasycystyczny historyk cesarstwa rzymskiego Edward Gibbon pisał: „«Cztery tysiące sześćset słowiańskich wsi było porozrzucanych po prowincjach Rosji i Polski, a chaty Słowian pospiesznie budowano z nieheblowanego drewna w kraju, w którym brakowało kamienia i żelaza. Chatom tym, wzniesionym, a raczej ukrytym w głębi lasów, na brzegach rzek lub na skraju bagnisk, niezasłużenie byśmy pochlebili, gdybyśmy je porównali do architektury bobra, przypominały ją bowiem tylko istnieniem dwóch wyjść, na ląd i do wody, dla ucieczki dzikiego mieszkańca, zwierzęcia mniej higienicznego, mniej pracowitego i mniej towarzyskiego niż ten wspaniały czworonóg»” (s. 480). W cytacie tym wytrawny internauta może znaleźć źródło niszowego mema, porównującego bobrze żeremie sprzed dziesiątek tysięcy lat i lechicką ziemiankę z X wieku. I nic złego w takim wyśmiewaniu turbonacjonalizmu.

Z rozmaitych przyczyn zacofanie, bieda, niewykorzystane zasoby czy wielkie nierówności społeczne są częścią wschodnioeuropejskiej rzeczywistości tak w XVIII wieku, jak i dziś. Lecz wybitnie (choć pewnie nie wyłącznie) wschodnioeuropejskim fenomenem wyobraźni zbiorowej jest stopień internalizacji zachodnich hierarchii geograficznych i skorelowanych z nimi modeli rozwojowych. Po (niezbyt trudnej) dekonstrukcji stereotypów nacjonalizmu np. polskiego pozostają stereotypy wytworzone przez zachodnie Oświecenie. Ale po dekonstrukcji stereotypów zachodniego Oświecenia, zaproponowanej przez Larry’ego Wolffa, pozostaje już chyba tylko żmudna praca nad rzeczywistością.


1 L. Wolff, Wynalezienie Europy Wschodniej: Mapy cywilizacji w dobie Oświecenia, tłum. z ang. T. Bieroń, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2020, s. 648. W oryginale: Inventing Eastern Europe: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, Stanford University Press, Stanford 1994, s. 419.

2 M. Todorova, Bałkany wyobrażone, Wołowiec 1997/2014, s. 311.

3 Por. np. W. Kula, Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego, Warszawa 1962.

4 A. Sosnowska, Zrozumieć zacofanie. Spory historyków o Europę Wschodnią (1947-1994). Warszawa 2004.

5 J. L. Abu-Lughod, Before European Hegemony: The World-System A.D. 1250-1350, Oxford 1989.

6 G. Delanty, Inventing Europe. Idea, Identity, Reality, Liverpool 1995, s. 92-94.

7 M. Todorova, op. cit., s. 19-55.

8 M. in. A. Świętochowski, A. Historia chłopów polskich, t. 1-2., Lwów 1925-28; kwerenda chłopska z lat 50.; S. Inglot (red.) Historia chłopów polskich, t. 1-3, Warszawa 1970-80; J. Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2011; film dokumentalny Piotra Brożka Niepamięć z 2015; K. Pobłocki, Chamstwo. Ludowa historia Polski,Wołowiec 2021; M. Rauszer, Bękarty pańszczyzny. Historia buntów chłopskich. Warszawa 2020; A. Leszczyński, Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Warszawa 2020.

9 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów: Wprowadzenie, Warszawa 2004/2007.

10 K. Marks, Kapitał, t. 1, Warszawa 1867/1951, s. 248-258.

... 0 komentarzy

COVID19 and mortality statistics in Southeastern Europe

Uncertainty about the state and its reactions connected to the pandemic, as well as the state of public services, which since decades is unsatisfactory, are all sufficient grounds to protest. It has already happened in Serbia, where all restrictions were lifted last month. The epidemiological situation deteriorated quickly, but slow enough to hold elections, boycotted [...]

10 VII 2020

Uncertainty about the state and its reactions connected to the pandemic, as well as the state of public services, which since decades is unsatisfactory, are all sufficient grounds to protest. It has already happened in Serbia, where all restrictions were lifted last month. The epidemiological situation deteriorated quickly, but slow enough to hold elections, boycotted by the liberal opposition, which led to power consolidation of the EU-supported neoliberal populist Aleksandar Vučić.

News about the pandemic may be very contradictory. We know that local outbreaks may have a very dramatic impact, as it was the case in Serbian Novi Pazar or Polish industrial region of Silesia. On the other hand, it is a well-known fact that up-to-date the COVID19 epidemic has a less severe course in Eastern European countries. There are many speculations about the reasons, various experts quoting early introduction of the lockdown and lower social mobility.

Statistics on COVID19 are prone to error, not due to any conspiracy, but because of varying methodologies of testing and counting victims. What without any doubt illustrates the dramatic course of the pandemic in the West very well, is the statistics on mortality in general, prepared by the excellent EuroMOMO initiative.

What stayed slightly out of sight of such studies, was the situation in the non-EU Balkan countries. I gathered official data on mortality in these countries, including some other for comparison. The numbers were available in various statistical publications [1]. For the sake of comparison, I have counted 2014-2020 mean and compared it with the values for 2020. The results are presented below.

 Month I II III IV V VI
Balkans
Croatia -8,45% -5,02% -6,30% 7,84% -7,51%  
Federation of Bosnia & Herzegovina -13,59% 0,32% -11,49% 7,97%    
Macedonia -11,32% -5,79% -8,22% -2,73%    
Montenegro -8,66% 2,98% -2,72% -12,96%    
Serbia -0,58% -2,87% -10,69% 3,12% 1,81%  
Slovenia 0,98% 4,29% -0,05% 1,03%    
Eastern Europe
Czech Republic -3,25% -1,68% -1,22% 1,33%    
Poland -3,11% -3,77% 0,73% 3,34% 3,47%  
Western Europe
England & Wales -0,07% -6,17% 2,83% 70,68% 18,78%  
France -2,44% -1,72% 14,02% 31,44% 1,96%  
Germany -2,82% -4,84% -3,21% 7,16%    
Sweden -5,33% -5,49% 0,31% 30,08% 16,69% 1,80%

As we can see, the numbers prove the fact that the Western European countries were far more struck with the disease. The figures for the Balkan countries are more or less similar to those from other Eastern European countries. However, the most current massive outbreaks in Serbia should be a reminder that resigning from any precautions may have serious consequences.

On the other hand, given that precautionary measures have been relaxed in many other countries, it seems to be unreasonable to blame the Serbian society for irresponsibility. One can only speculate about possible serious failures of public health survellance. At the moment, there only remains some slight hope that confirmed causes of new outbreak will be brought to light soon, although nothing is sure in the current tense political climate.

[1] Sources

... 0 komentarzy