Jednym z najczęstszych argumentów w dyskusji o społecznym i prywatnym zarządzaniem produkcją są „ultraniewydajne PGR-y”. Rzecz w tym, że to półprawda – czyli cały fałsz. Zajmiemy się więc tym mitem – i zrobimy to makroekonomicznie. Wegetarianie, wybaczcie: porównamy wskaźniki produkcji mięsa w różnych gospodarkach. To niedoskonały, ale całkiem niezły środek porównania dla krajów europejskich po II wojnie światowej.
Dla tego rodzaju poszukiwań istnieje całkiem sporo fenomenalnych źródeł danych w Internecie. Są to rzeczy dość trudno wyszukiwalne, warto się więc tym pochwalić: GUS udostępnia archiwalne polskie Roczniki Statystyczne, podobnie robi serbski urząd statystyczny dla danych jugosłowiańskich, a rosyjska sieć jest już w ogóle królestwem archiwaliów (znaleźć można np. Статистический справочник СССР z 1972). To bardzo wzruszająca lektura. Podróżuje się przez środkowoazjatyckie republiki i dowiaduje, że np. najwięcej osłów hodowano w Uzbeckiej SRR, zaś wielbłądy występowały prawie wyłącznie w Kazachskiej SRR. Potem udaje się do nieistniejącego królestwa samorządności pracowniczej i dogląda zbiorów fig, oliwek i brzoskwiń.
Jest tylko jeden problem – dane te są niejednorodne. Informacje archiwalne o krajach zachodnich, paradoksalnie, są trudniej dostępne i ich normalizacja wcale nie jest rzeczą łatwą. Zdecydowaliśmy się bowiem na mięso jako wskaźnik wydajności rolnictwa – to nie głupie, bo czasy były takie, że właśnie mięso stanowiło niedyskretny obiekt pożądania spożywczego. Odpowiadamy więc na pytanie, czy rolnictwo poszczególnych krajów mogło odpowiedzieć na ich zapotrzebowanie. Niestety, niejednorodność danych jest kłopotliwa – niektóre źródła wliczają w masę mięsa tłuszcze surowe (fuj!), inne bardzo niezdrowo uznają, że drób to nie mięso.
Sięgamy więc po bazę danych FAOSTAT, która obejmuje informacje od 1961 do dziś. Informacje o populacji uzyskujemy z Demographical Yearbook ONZ. Otrzymujemy następujący obraz:
| państwo | produkcja mięsa (1961) [t] | produkcja mięsa (1970) [t] | ludność (1961) | ludność (1970) | produkcja mięsa / os. (1961) [kg] | produkcja mięsa / os. (1970) [kg] | produkcja uspołeczniona [tak / nie] |
| Węgry | 764 900 | 932 000 | 10 028 000 | 10 331 000 | 76,28 | 90,21 | tak |
| Francja | 3 692 700 | 4 235 675 | 45 893 000 | 50 775 000 | 80,46 | 83,42 | nie |
| Polska | 1 717 900 | 1 987 500 | 29 965 000 | 32 589 000 | 57,33 | 60,99 | nie |
| ZSRR | 8 700 000 | 12 278 000 | 218 000 000 | 241 748 000 | 39,91 | 50,79 | tak |
| Jugosławia | 759 490 | 994 498 | 18 549 291 | 20 527 000 | 40,94 | 48,45 | nie |
| Włochy | 1 473 150 | 2 498 700 | 49 903 878 | 53 667 000 | 29,52 | 46,56 | nie |
(Źródła: FAOSTAT, UN Demographical Yearbook 1962, 1970)
Wniosek jest prosty – nie istnieje związek między formą własności i wydajnością produkcji. Prywatna własność nie jest w sposób konieczny wydajniejsza. Wydajność jest zależna od technicyzacji, od szczegółowej organizacji pracy, od ilości zatrudnionych itd.
Polska była jedyną nieskolektywizowaną gospodarką Bloku Wschodniego – i miała wydajniejsze rolnictwo od radzieckich kołchozów. Ale Jugosławia – ta ziemia obiecana samorządności w przemyśle – porzuciła jakąkolwiek politykę wobec rolnictwa i pozostawiła je w rękach drobnych rolników: ze skutkami jeszcze gorszymi niż w ZSRR, a podobnymi jak we Włoszech. Mówiąc krótko: były to kraje skazane na import żywności. Dla odmiany węgierskie gospodarstwa państwowe były niesamowicie wydajne. Ciekawe porównanie tego, jaki wpływ ustrój rolny Węgier i Polski w okresie 45-89 miał na społeczeństwa po tranzycji, przedstawił Chris Hann w „Praktyce Teoretycznej”, nr 3(9)/2013.
Jeżeli chodzi o formę własności, możemy więc swobodnie oddać się rozważaniom o jej sprawiedliwości bądź nie. Chyba każdy wie, co myśleć o kolektywizacji w ZSRR. Stworzenie gospodarstw uspołecznionych na Węgrzech czy PGR-y w Polsce nie jednak już kwestią tak czarno-białą. Gospodarstwa te nie były też na pewno królestwem swobody i demokracji. Ale nie były nimi też biedne gospodarstewka Włoch czy latyfundia Francji. Nowy sposób własności, wytwarzania i pracy należy bowiem dopiero wymyślić.